Dr.Cemil Çakmaklı tarafından Beyaz Nokta Gelişim Vakfı için kaleme alınmış bir gelişim andı..

ELLİ YILIN HER GÜNÜ

Elli yılın her günü

Her sabah ilk olarak

Ellerimi okşarım

Ellerimi öperim

Büyük aşkım, akrabam,

Benim en büyük yaram

Elli yıldır kapanmayan tek yaram

Neden ellere bıraktım seni?

Neden ayrı insanlarla yaşadık?

Elli yılın her günü

Bu sorular kemiriyor da beynimi

Ama hala bilmiyorum nedenini

Dokunduğumda allar basar tenini

Ve diğer hiçbir yerini

Elli yıldır unutmadı ellerim…

İşte ben bu yüzden

Elli yılın her günü

Her sabah ilk olarak

Ellerimi okşarım

Ellerimi Öperim

Ve biliyorum

Ellerimi öperken öleceğim.

                                 Dr. Cemil Çakmaklı

OKEYCİYE EKOLOJİ DERSİ

Ne bu be, ne bu

Gittim, dünyanın haline baktım geldim

Siz hala Okeydesiniz.

Ben miyim dünyanın enayisi

Bir ben mi merak edeceğim her şeyi

Her şeyin nedenini…

Hepimizin derdi değil mi,

Şu dünyanın nasıl döndüğü,

Nasıl çalıştığı…

Bir benim mi derdim,

Enerjinin nasıl maddeye dönüştüğü

 

Sonra kardeşim,

Herkesin derdi

beni mi gerdi…

Sentetikler insan bedenini

Kloroflorokarbon insan atmosferini

delik deşik edecekmiş.

Sonra neymiş?

Küresel ısınma falan filan

Dünyanın ve insanlığın

Geleceği tehlikedeymiş.

 

Olmaz kardeşim olmaz

Bir tek benimle olmaz

Herkes her haltı yiyip

belli etmezken

karda ayak izini

Bir ben mi düşüneceğim

Karbon ayak izini.

 

Demem o ki, abi

Herkes düşünmeden yaşarken

Üstelik yakıp yıkıp bozarken

ve de siz daima okey oynarken

Ben tek başıma

Koruyamam sizin dünyanızı

 

Aklınızı başınıza alın

Delikanlılık budur deyip

Elinizi okeyden çekin

Dünyanın altına koyun

Hadi kardeşim hadi

Bırakın okeyi mokeyi

Ben aranızdan gelmeyim

Bilirim bu ayakları

Dudak bükmeleri

Savsaklamaları

Sonra fena kızarım

Hiç çekinmem bak,

fiyakanızı bozarım..

Dr.Cemil Çakmaklı

Dr.Cemil Çakmaklı tarafından kaleme alınmış yazılar ve röportajlar derlemesi..

• TÜRK TURİZMİNİN EKOLOJİKLEŞTİRİLMESİ ( Tıklayınız )
• TURİZME FARKLI BAKIŞLAR ve BUNUN EĞİTSEL TEMELLERİ ( Tıklayınız )
• ANTALYA DÖNÜŞÜM PROJESİ (ADP) ( Tıklayınız )
• TÜRK TURİZM STRATEJİSİNE FARKLI BAKIŞLAR VE KATKILAR ( Tıklayınız )

Piyasa ekonomisinden önce denenen planlı döneme ilişkin Kenan Mortan ile birlikte yazılan bir kitap…

Bu kitabın Cemil Çakmaklı tarafından yazılan Önsözü ve Son Sözü bu linkte sunulmuştur.

Kitabın 1984 yılında yazıldığını dikkate alarak, kitapta değerlendirmelerin 30 yıl sonra bugün hala geçerli olup olmadığını lütfen dikkate alınız.

Önsöz

YENİ DÜNYA VE ESKİ KAVRAMLAR

 Rivayet Üzre Bir Başlangıç

         Rivayet edilir ki, nereye gideceğini bilen kaplumbağa, bunu bilmeyen tavşandan daha erken oraya varırmış. Ne aradığını bilmeden yerinden kalkan, yerini de bulamayabilirmiş.

         Ekonomisinde büyüme, toplumunda kalkınma arayanlar, haritasız ve pusulasız yola çıkmamalıymış. . . Ve de, bir ülkenin büyüme ve kalkınma arayışları için sadece o ülkenin haritası yetmez, sokak tabelalarına bakarak da yol bulunamazmış. . . Bu durumda, acilen bir dünya haritası ve dünyanın her tarafında geçerli bir pusula edinmek gerekirmiş. . .

         Kestirmeden söyleyecek olursak, Türkiye’nin büyüme ve kalkınma arayışlarının sağlıklı olabilmesi için, ulusal bilgilerin ve değerlendirmelerin ötesinde; diğer dünya ekonomilerini, büyüklüklerini, sektörleri, teknolojileri, hızları, dünya ticaretindeki yerleri ve en önemlisi, geleceğe ilişkin hedefleriyle çok iyi tanımalıyız. Çünkü, ülkelerin büyüyebilmeleri ve kalkınabilmeleri, sadece yerel bilgi ve yöntemlerle yaklaşılacak bir sorun olmaktan çoktan çıkmış, bütün dünyayı kavrayacak değerlendirmeler gerektirir olmuştur.

Hangi kaynaklarla, hangi üretme biçimi ve kültürüyle, hangi malları üretip, hangi pazarlara sunabileceğiniz, dünya ticaretinde nerede ve ne miktarda yer alacağınız konusunda sağlıklı değerlendirmeleriniz yoksa, gidebileceğiniz bir yer de yoktur. Ama sürükleneceğiniz bir yer mutlaka vardır!

  Domates Ağacı ve Mekanik Beyin

           Genetikçiler artık üzerinde 20.000 domates bulunan “domates ağacı“ üretebiliyor; operatörler neşter yerine lazer kullanabiliyor; yine lazer, dijital bir disk okuyarak beş bin sayfalık bir kitabı 4,7 inç çapında bir diskete depolayabiliyor; mermi hızından daha hızlı trenler yapılabiliyor.

          Diyorlar ki, yakında bioçips ve molekuler elektronikle otomatik bellek ve yeni entegre devrelerle mekanik beyin üretilecek, dünyadaki tüm bilgiler bir bilgi bankasından toplanacak ve bunlar evlere bağlanabilecek.

          Hal böyleyken, bugün nerede olursak olalım, bütün bunları gözlemeden, izlemeden, büyümeye ve kalkınmaya bir rota çizebilir miyiz? Bilimin ve teknolojinin arkasından gitmeyen büyüme ve kalkınma olur mu? Araştırmayı, yaratmayı, yürümek ya da yemek içmek gibi günlük davranış haline getirmeden teknoloji edinilir mi? GSMH nın %20’sini vergilerle ya da teşviklerle yatırımlara göndereceğiz ve % 3-5 ya da 7 kalkınma hızına ulaşacağız diyen, teknolojik tercihleri ve dokusu olmayan, bu teknolojileri mala dönüştürecek projeleri bulunmayan anlayışlarla kalkınılır mı?

         Kalkınılmaz! Dünya haritasından bihaber, dünya seyir defterinden bihaber, büyünmez, kalkınılmaz…

         Büyüme ve kalkınma anlayışımızı, dünya teknolojileri ve standartlarıyla dünya insanına mal ve hizmet üretecek bir çizgiye ve bu yolla dünya ticaretinden giderek daha çok pay almayı amaçlayan bir çabaya oturtmalıyız. Yoksa vardığımız yerde yine yalnız kalırız.

  XXI. Yuzyıla Doğru

 ya da iri Genellemeler

            İki bin yılında dünya gelirinin % 20’sine ABD, % 13’üne Sovyetler, % 12’sine Japonya, % 6’sına Batı Almanya, % 5’ine Çin, % 4’üne Fransa, % 2’sine İngiltere sahip olacakmış…

Gidiş bu gidişmiş…

           Öte yandan bir başka gidiş daha var; yukarıdakilerden özel mülkiyetli ekonomiler, mülkiyeti toplumsallaştırmaya, piyasa ekonomisini sosyalleştirmeye, insanlarına teknolojik nitelikli ve verimli bir boyut kazandırmaya, dünya ticaretini kolaylaştırmaya ve çoğaltmaya; kolektivist mülkiyetli ekonomilerse, piyasa ekonomisi tekniklerini kullanmaya, insanlara üretim ve kazanç zevki aşılamaya, dünya ticaretine daha dayanıklı, yüksek kaliteli ve estetik mallar üretmeye doğru yönelmişlerdir.

         Görülüyor ki, dünya gelirinin % 60’ına talip ülkeler,

      Piyasa ekonomilerini geliştirmeye ve sosyalleştirmeye ya da piyasa tekniklerini daha çok kullanmaya,

• Teknoloji ve verimli bir yaşam biçimi haline getirmeye,
• Uluslararası serbest ticareti geliştirmeye ve korumacılığı kaldırmaya doğru gidiyorlar.

          Geçmişin, üretim mülkiyeti esaslı kapitalist-kolektivist ülke ayrımı yerini, teknolojik düzeyine ve dünya ticareti içindeki payına bağlı olarak “verimli – az verimli” ülke ayrımına bırakacağa benzemektedir.

         Yine öyle görünmektedir ki, dünya ekonomi ailesinin üyelerinin geleceğini,

• Piyasalarını geliştirme ve düzenleme becerileri,
• Teknoloji ve verim düzeyleri,
• Üretim ve pazarlama yapılarının dünya ticaretine uyum gücü belirleyecektir                                                                                                                               

     Dünya ekonomisi ise, mekanik planlama yerine, üretimde ve tüketimde insanla bütünleşmiş bir sosyal piyasa ekonomisiyle, rasyonel bir serbest ticaret sistemine doğru koşmaktadır. Statik modellere değil, dinamik insan aklına ve yaratıcılığına rağbet etmektedir gün geçtikçe…

 Yaşlı Sorular, Genç Sorular

           Öyleyse, XXI. Yüzyıla doğru koşulan bu amansız yarışta, arkalarda büyüme ve kalkınma arayan biz, neylemeliyiz?

 Dışa kapanmalı mıyız, açılmalı mıyız?

• Planı mı, yoksa piyasayı mı seçmeliyiz?
• Tarım mı demeliyiz, sanayi mi?
• Devletçi mi olmalıyız, özel sektörcu mu olmalıyız?

        Ve daha bunun gibi, bize yıllar kaybettiren, ölü doğmuş, ölü yaşamış ama hala gündemimizi işgal eden nice yaşlı soruları ne yapmalıyız?

        Daha genç sorular da var!

 Enflasyon, devalüasyon nedir? Nedir bunlardan çektiğimiz?

• Teknoloji ne, verimlilik ne?
• Nedir üretim kültürü?
• Kaynak nereden bulunacak, nasıl sağlanacak dış ticaret dengesi?
• Dünya ticareti nedir? Neresine oturmalıyız bu oynak yuvarlağın?

      İlerki bölümlerde, Türkiye’nin ve onu yönetenlerin bu sorulara geçmişte ne cevap verdiğini arayıp bulmaya çalıştık. Şöyle böyle kırk yıllık bir yazı – film yapmaya çalıştık. Ancak oralara varmadan, bugünkü anlayışımızı da belirlemek amacıyla bazı temel sorunlara, bazı temel kavramlara dokunmalıyız, kavram kargaşalarını anlatmalıyız galiba. O yanlış kavramlar ki, o kargaşa ki, bizi birbirimize kavuşturmuyor… Aklımızı karıştırıyor… Bizi yerimize çakıyor…

 Kavram Kargaşalarından Manzaralar

       Kavram kargaşalarının ağababaları, “sağ-sol” kavramlarıdır. Yakın geçmişimiz, siyasi çözümleri sağ-sol gibi üçer harflik iki kelimede buluverme tembelliğinin hikayeleriyle doludur. 

       Sağcı ya da solcu olundu mu bir kez, reçete hazırdır ve de ekonomik, sosyal, kültürel çözümler aramak, çözümleri projelere bağlamak gereksizdir… Koskoca dünyayı kavrar ve koskoca bir ülkenin sorunlarını çözer bu üçer harflik iki kelime… Artık ne aklınızı kullanmaya gerek vardır, ne genetik biliminin nereden nereye geldiğini bilmeye, ne de kapasiteyle maliyet ilişkilerinin bize kaça patladığını araştırmaya… Her derde deva, her hastalığa şifa bu kavramdır… Bir de tabii, başka kavramları karıştırmaya birebir… İşte bir dizi örnek…

 Karma Ekonomi

       Kim bulmuş, nereden bulmuş, ne sebeple gerekmiş de bulmuş bilmiyoruz, ”karma ekonomi” deyimini… Kamu mülkiyetli işletmelerle özel mülkiyetli işletmeler ekonomi içinde beraberse, bunun adı karma ekonomidir deniliyor…

      Denilsin denilmesine de, daha ötesi karma ekonomi de bir” ekonomik model”  sanılıyor… Bir ekonomiye gerekli olan, işletmelerin mülkiyeti değil, verimidir kuşkusuz… Bu verimi sağlayacak olan da, teknoloji, ölçek, yönetim ve diğer işletme faktörleridir… Bir de iyi düzenlenmiş bir piyasanın varlığıdır. Asıl üzerinde durulacak olan, mülkiyet değil, bunlardır.

       Düzgün bir piyasada, iyi yönetilen bir kamu işletmesinin başarılı olamayacağı nasıl söylenebilir? Ya da tersi, özel mülkiyetli bir işletmenin kötü bir piyasada, kötü bir yönetimin başarılı olabileceği nasıl söylenebilir?

        Ama işletme mülkiyetine dayalı ”karma ekonomi” tanımını, yani ekonominin içinde kamu mülkiyetli işletmelerle özel mülkiyetli işletmelerin yan yana bulunmasını bir ekonomik model sananlar, yıllardır tozu dumana kattılar…

        Karma ekonomi, karma ekonomi diye diye, işletmelerin asıl sorularını ve onların içinde yaşadığı piyasayı düzenlemeyi unutturdular. Her neyse, böyle bir ”ekonomi cinsi” yoktur!.. Böyle bir ”cins” geliştirsek bile, bunun bizim dertlerimize yararlı olacak bir yanı yoktur.

Plan mı, Piyasa mı?

       Hemen söyleyelim, Türkiye’de plan da, piyasa da birer siyasi rejim tanımı değil, birer teknik araç tanımıdır.

       Planlama yapalım diyenler, devletçi – kolektivist dünya görüşlü; piyasa geliştirilsin ve düzenlensin diyenler, kapitalist meşrepli olmayabilirler… Örneğin, sadece akıllı olabilirler. Bugün kolektivist rejimler piyasaları ıslah etmeye ve piyasa ekonomisi araçları kullanmaya doğru giderken, kapitalist ekonomilerde de planlama teknikleri kullanılabilmektedir. Kalkınma, sektör ya da faktör geliştirme planları yapılabilmektedir…

         Plan ve piyasayı birbirinin karşıtı, uzlaşmaz düşman kavramlar gibi görme yanlışı da aklımızı çok karıştırmıştır. Planlama yapılırsa, para, sermaye, mal ve hizmet piyasalarının düzenlenmesine gerek olmaz sanılmıştır yıllarca… Bu yüzden son zamanlara kadar ne bir sermaye piyasası – borsa düzeni denenmiş, ne de bir antikartel yasası düşünülmüştür… Ve daha nice doğru, kavram kargaşası karanlığında görülememiştir.

 Enflasyon – Devalüasyon…

        Sohbetimizden üç öğün eksik etmediğimiz iki kelime…

Çok günahı ve çok tanımı olan iki kelime <<enflasyon>> ve <<devalüasyon>>… Örneğin, birisi paranın iç değerliliğini, diğeri paranın dış değerliliğini kaybetmesi… Ve daha bir sürü değişik tanım… Ama nasıl önlenir enflasyon, nasıl önlenir devalüasyonlar… Tabi önce ne oldukları anlaşılarak…

        Enflasyon ve devalüasyon bir ülkede verimsizliğin diğer iki adıdır…

        Sırasıyla, insanlarınız ve diğer üretim faktörleriniz, işletmeleriniz, sektörleriniz, ekonominiz verimsizse, <<aldığından daha fazlasını veremiyorsa>> ya da <<gerekli miktarda veremiyorsa>> yandığınızın resmidir!

         Enflasyonla ve devalüasyonla yaşamak zorundasınız…

         Paranızın iç ve dış değerini korumak istiyorsanız, parayla değil malla ve onun verimliliğiyle uğraşmak zorundasınız.

         Verimlilik ise, zaman boyutu ve matematik boyutu olan, teknolojiyle çok yakından ilişkili bir doğurganlık tanımıdır.

          İnsanınızı, işletmelerinizi, sektörlerinizi ve ekonominizi verimli hale getiremezseniz, içeride paranız sürekli düşecek, enflasyon hayat arkadaşınız olacaktır. Dünya ticaretine uyumunuz ise, ancak sürekli devalüasyonlarla, yani sürekli ucuzlayarak olabilecektir.

          Özetle, verimlilik bütün ekonomik olumsuzlukların panzehiridir. Bütün ekonomik çözümler bu başlangıçtan geçmektedir. Enflasyonla ve devalüasyonla mücadele de, sadece parasal önlemlerle değil, öncelikle <<ulusal verimlilik>> önlemleriyle yapılmalıdır.

 Kamu Ekonomisi ve Devletin Kesesi ya da <<Bütçekoliklik>> …

       Yıllardır çok kullandığımız, ama ne olduğunu bilmediğimiz bir kese var… Devletin kesesi olan bütçe var… Nedir bütçe? Akarı nedir, gideri nedir?

       Türkiye’nin genel ekonomisi, eğrisiyle doğrusuyla bir piyasa ekonomisine dayalıdır. Piyasa ekonomisi, arz – talep diğer piyasa kurumlarıyla çalışır. Tasarruf, yatırım, üretim, katma değer ve gelir, piyasa ilişkileri içinde doğar… Piyasa ekonomisinin büyüklüğü gayri safi milli hasılayla ölçülür.

       Kamu ekonomisi, kesesini piyasadan doldurur. Vergiler, harçlar, resimler, şerefiyeler, cezalar, mülk ve girişimcilik gelirleri, borçlar gibi bütçe gelirleri piyasadan alınır. Kamu ekonomisi giderleri bütçe harcamaları adıyla toplumun ortak ihtiyaçları için bu bütçeden harcanır. Türkiye’de bütçeler, piyasa büyüklüğünü ifade eden GSMH’nın yaklaşık % 20’si büyüklüğündedir son yıllarda… Yani mevcut ekonomik büyüklüğün beşte biri… İşte biz yıllardır piyasayı ve oradaki beşte dördü bırakıp, bütçelerle yani beşte birle uğraşıyoruz!.. Bütçekolik olduk yani… Her çözüm bütçede, her dert bütçeden…

       Bütçeyle yatırım yapıp, bütçeyle büyümeye çalışıyoruz…

Bu beşte birle hem yol, su, altyapı vb. gibi, devletin asli ve sürekli görevlerini yapmaya çalışıyoruz, hem de KİT’lere kaynak ayırarak işletme yapmaya çalışıyoruz…

      Oysa bizde bütçeler, yoğun bir kamu hizmeti talebiyle gider yönünden, işlemeyen bir piyasa yüzünden de gelir yönünden tıkalıdır.

      Bütçeyi her şey sanmaktan uzaklaşıp, ona gelirini veren ana kurum olan piyasayı düzenlersek, tıkanıklıklarını açarsak, GSMH ve giderek bütçe gelirleri de artacaktır.

      Cumhuriyet tarihi boyunca yaptığımızı bırakıp, gözlerimizi bütçelerden piyasaya çevirmeliyiz… Bütçekoliklikten vazgeçmeliyiz…

      Bütçeye kaynağını veren, tasarrufun, yatırımın, üretimin, katma değerin, gelirin doğduğu genel ekonomiyi artık düzenlemeliyiz.

 Mali Kimlik – Reel Kimlik

         Bir kere, vergici ve bütçeci olunca aklınız paraya takılıp kalıyor. Mali politikalara rağbet eden bir toplum, bir devlet olup çıkıyorsunuz…

        Üretimi, işletmeciliği, katma değeri, malı unutuveriyorsunuz. Mal politikalarını unutup, mali politikalara dalıveriyorsunuz… Reel kimlikli değil, mali kimlikli oluyorsunuz…

         Kafalar vergi almaya ya da vermemeye programlanıyor. Devlet, genel teknoloji politikalarını, işletmeler araştırmayı ve ürün geliştirmeyi unutuveriyor… Devletin vergicilikle uğraşan kaç personeli var, teknolojiyle uğraşan kaç personeli var dersiniz? İşletmelerin muhasebe bölümlerinde mi, yoksa laboratuvarlarında mı daha çok insan çalışıyor acaba? Yüzümüzü yüzeysel – parasal sorunlardan, yapısal – reel sorunlara doğru çevirmenin zamanı gelmedi mi? Ne dersiniz? Ne dersiniz, üretim sistemiyle vergi sistemini beraberce ele almaya, öncelikle üretim sistemini daha çok değer yaratır hale getirmeye, sonra onun üzerine hakça vergi salmaya, kaçakları amansızca izlemeye?

Kaynak Nerede, Kaynak!..

        Ne zaman ekonomi, büyüme ve kalkınma üzerine yeni bir şey söyleyecek olsanız, geleneksel koro hep bir ağızdan, << kaynak nerede, kaynak! >>  oratoryosuna başlar… Gürül gürül bu kaynaksızlık ağıtı sarar her yanı…

       Türkiye büyümenin kaynaklarının çok azını bilmiştir kaynak ararken kaynak kaybetmiştir…

       Büyümenin ilk ve etkin kaynağı, << kurulu kapasite  >> dir. Kurulmuşu, geçmişin yatırımlarını etkin kullanmazsak, atıl kapasite çöplüğü yaparsak, yeni kaynak aramak ve kullanmak boşunadır. Çünkü kullanılan bu kaynak ve onun sonucu yeni kurulan kapasite de, geçmiştekilerin akıbetine uğrayacaktır…

        Ol nedenle, ekonomi önce kurulu kapasitesini sonuna dek kullanmak, bozuksa düzeltmek, darboğaz varsa gidermek, sözün kısası

<< tam kullanmak >> zorundadır. Geçmişte yatırımış kaynağı kullanmak ilk işimizdir… Bazı sektörlerde kapasite kullanımının % 30’larda olduğunu söyleyene ne cevap verilir yoksa? Kaynak, kaynak mı denilir?

       Eski deyimiyle << iddihar >>, yani yığılmanın, dolaşıma çıkmayan servet, altın, döviz ve benzerlerinin hesabını kim biliyor bizim ülkede! Yığılmanın çözümü en önemli kaynaklarından bir diğeridir büyümenin… Ama bunu elinden tutana kızarak olmaz bu… Elde tutma nedenlerini ortadan kaldırmak gerekir… Yığılmayı ancak, sosyal güvenlik sistemlerini ıslah ya da aldığını geri veren bir sanayi çözer…

        Yabancı sermaye, yıllardır korktuğumuz bir diğer kaynak… Yıllarca o bizden korktu, biz ondan korktuk… Hala var o çocukluk korkularımız… önce onun, yabancı sermayenin korkularını yenmeliyiz. Güvenli, istikrarlı bir ülke haline gelerek… Sonra bize de, ona da kazandıracak, kişilikli bir yol bulmalıyız.

        Tarımın ve sanayinin katma değer yaratması, aldığından daha çok vermesi, doğurması, sürekli bir kaynaktır büyüme için… Verimli bir tarım ve sanayi düzeni, yani doğurgan bir ekonomi ise, kaynakların kaynağıdır… Temel kaynaktır…

        İşte başka bir kaynak daha; dış borçlanma… Dış borçlanma ama, alınca nerede kullanıp nerede yumurtlatacağımızı bilerek dış borçlanma… Alıp öldürmediğimiz, geri verebilecek yerlere yatırdığımız uygun dış borçlanmalar büyütür ekonomiyi…

      Daha sayalım mı? işçi dövizleri, yirmi yılda 30 milyar dolar net giriş… Dış borçlanma kadar büyük… Yatırıma, büyümeye bunun ne kadarını gönderebildik ki?

       Sözün özü, kaynaklar ancak kaynak kullanma politikaları varsa vardır… Kısır tavuğa neylesin bin horoz!.. Önce doğurgan olmanın kurallarını ve kültürünü tartışalım, sonra kaynağı… Küllüğe tohum eken hayal biçer…   

Kavramlar Düzelmeli…

              Birkaç kavram kargaşasını, bakış yanlışını sıralamaya çalıştık… Kavramlardaki kargaşa, bakışlardaki şaşılık sona ermezse, beraberce aynı yola çıkmak mümkün değildir… Çünkü yanlış kavramlar beyinleri, beyinler de insanın ayaklarını karıştırır… Kördüğüm eder…

             Ekonomik kavram ve bakış yanlışları, insanımızı, en değerli unsurumuzu zehirliyor.

             Üretici değil tüketici, katılıcı değil bekleyici yapıyor…

             Atak değil tutuk, çözücü değil karıştırıcı yapıyor…   

             Ekonomik hızımızı kesiyor, tıknefes yapıyor toplumu…

             Kavram kargaşasını ve bakış yanlışlarımızı düzeltmeliyiz. Herkesin arşınına göre bez verilmemeli… Her yerde okka dört yüz dirhem olmalı… Üretim kültürünün bir reçetesi hazırlanmalı…

             Net kavramlar, doğru hedefler ve dünya bilgileriyle, insanımıza yeni bir üretim kültürü reçetesi sunmalı… Ekonomik büyüme ve toplumsal kalkınma burada başlıyor… İnsanımızın XXI. Yüzyıla, kendisine daha layık bir ekonomik dereceyle girebilmesinin anahtarı, anlaşılır ve benimsenmiş bir üretim kültürüdür önce… Tekrarımız bağışlansın: Bizi yerimizde saydıran, yukarıda örnekleri verilen kavram kargaşalarını terk etmeliyiz… Dünyaya çevirmeliyiz gözlerimizi ve gelişmiş dünyanın ölçülerini kullanarak, ama özgün bir kimlik edinerek, yeniden düzenlemeliyiz ekonomimizi, piyasalarımızı, üretimimizi ve paylaşımımızı… Doğmalara değil, aklımıza inanarak… Başka türlü büyüme ve kalkınma sağlamayacağını ve yeni dünyada eski kavramlarla yaşanamayacağını bilerek…

 Bundan Sonra…

        Sorular sorarak başladığımız bu çalışmada, bundan sonra Türkiye’nin yaklaşık son kırk yıllık kalkınma arayışlarından bazı kesitler sunmaya, bir yazı – film yapmaya çalıştık… Bazen ayrıntılarına inerek, Türkiye’nin planlı plansız arayışlarını anlatmaya, uzmanların söylediklerini aktarmaya çaba harçadık…

       Son bölümde de, yanlış yaparız diye korkmadan, önerdik… Tartışılsın diye önerdik…

       Tartışılarak yanlışımız düzelir, eksiğimiz tamamlanır diyerek…

 Sonsöz                             

NASIL BÜYÜYECEĞİZ?

             Büyüme ve miktar artışı ekonominin birincil sorunudur. Bu eşikten geçilmeden varılacak yer ve üzerinde konuşulacak ekonomik konu yoktur.

            Bu nedenle sonsözde büyümeyi bu çok bilineni konuşacağız.

 Ayak Parmaklarını Kovalamak

            Nüfusu ve bu nüfusun ihtiyaçları diğer iktisadi faktörlerden hızlı artan ülkeler ekonomik büyümeye bir türlü ulaşamazlar. Ayak parmaklarını kovalayan adam gibi bir türlü onları yakalayamazlar. Türkiye bu anlamda yıllardır ayak parmaklarını kovalamaktadır.

 Adam Başına Artmayanlar, Artanlar

        Adam başına reel gelir bir türlü yeterli düzeyde artmamakta ancak adam başına siyasal istikrarsızlık adam başına otorite boşluğu adam başına kavram kargaşası zaman zaman duraklasa da genellikle artmaktadır. Ne var ki, iktisadi büyüme ve adam başına reel gelir artışı, arttığını söylediklerimizi sevmemekte, istememekte, onların bulunduğu yere girmemektedir. Öyleyse, eğer büyümek istiyorsak, ilk iş olarak siyasal istikrar ve kararlılığı, onun içinden çıkmış çağdaş ve üretken bir devlet otoritesini benimsemiş; kültürel ve teknik kavramlarda genellikle birleşmiş olmalıyız. Bunların büyümenin iklimi olduğunu bilmeliyiz.

             Tasarruf var mı? Tasarrufla yatırım arasındaki köprü kurulabilmiş mi?

             Yatırıma giden tasarruf geri dönüyor mu?

             Sanayi aldığını geri veriyor mu?

             Bırakın bunları, kamu ekonomisi ve bütçe, sağlıklı bir piyasa ekonomisi üzerine kurulmuş mu? Vergiler reel değerlere dayalı mı?

             Dahası, kaynaklarımız işgücümüz kadar arttı mı? Toplam nüfusun 1/4′ i aktif nüfusun yarısı ( açık ya da gizli ) neden işsiz?

             Çünkü büyümemiz yetersiz, çünkü büyümemiz felsefesiz.

 Verimsiz Ekonomi

          Dış borçla tüketim yapan, o bitince emisyonla ve onun enflasyonuyla göz boyayan ve toplumumuzu sürekli oyalayan bu verimsiz ekonomi bizi büyütemez. Bu nedenle kültürel ve teknik düzeltmelerle ıslah edilmelidir. Yönetimin de, yönetilenin de, çalışanın da, çalıştıranın da sorunlarının çözümü bu başlangıçtan geçecektir. Zor ve uzun yol tercih edilmeli; ekonomik büyüme, kültürü, kurumları, kaynakları, zamanlaması ve zaman dilimleri içindeki hedefleriyle toplumumuzun önüne konmalı ve anlatıp benimsetilmelidir.

 Önce Üretim Kültürü

          Ekonomik büyümenin temelinde, çalışma tutkusuna dayalı bir üretim kültürü olmalıdır. Tüketici ve bekleyici insan kültürünün yerine, üretici – katılımcı insan kültürü konmalıdır. Bu kültürün içine, aceleci değil, sabırlı bir renk katılmalı, ayrıca ulusal ve manevi değerlerimiz de istismar edilmeden konmalıdır. Bu kültür gereği, işverebilen ya da iş bulabilen herkes kendisini topluma ve işsize karşı sorumlu saymalıdır.

 Temel Kurum Piyasa

           Ekonominin temel kurumu olan piyasa, teknik araç olarak işlevlerini yerine getirecek biçimde ıslah edilmelidir. Hukuki ve fiili imtiyazlar, haksız rekabet öğeleri gözden geçirilmelidir.

           Önce bu iklimi yaratmaya çalışmalıyız. Ne var ki, birkaç on yıldır bu iklimi yaratamadık. Büyümenin iklimi hep bozuktu…

 Bildiğini Bulamayanlar,

Bulduğunu Bilemeyenler

            Bu bozuk iklim içinde, son 40 yıldır ekonominin önüne düşenlerden çoğu bildiğini bulamadı, birçoğu da bulduğunu bilemedi.

           Üretim yerlerinin, işletmelerin verimliliği değil, mülkiyeti konuşuldu. Devlet mi, özel sektör mü, bu tartışıldı. Tarım mı, sanayi mi denildi.

           Plan mı, piyasa mı diye, teknik kavgaları yapıldı.

           Öncelikle işsizler değil, << işliler >> sözkonusu edildi.

           Konuşuldu, tartışıldı, denildi…

           Yorumlar ve çözümler, deli kızın çeyizine döndü.

            Ne arasan vardı içinde… Velhasıl, yoktan yonga çıkmadı. Türkiye sentezine dayalı sağlıklı büyüme modeli gelmedi.

Nasıl Büyüdük? Ya da Toplu İğne Edebiyatı

         Bu iklim ve kavram bozukluğu içinde büyümedik mi? Toplu iğne yapamıyorduk, top tüfek yapar olmadık mı? Tabii büyüdük. Otuz milyar dolar dış borçla, yirmi milyar dolar işçi döviziyle, tarımın yarattığı huda-i nabit katma değerle sanayi kurduk, mal ürettik…

         Fotoğrafta az çok bir şeyler var. Ya röntgen filminde durum ne? İç hastalıklar, bünyesel bozukluklar ne alemde?

Röntgen Sonrası ve Bazı Sorular

         Türk sanayi işletmeleri reel katma değer yaratıp, kendi artlarından fabrika kurabiliyorlar mı? Birim maliyetleri, kalite ve standartları yerinde mi? Dış pazarla araları nasıl?

        Hedef, para, sermaye, mal ve hizmet piyasaları kurumlarının birbirlerini tamamlar hale gelmesidir. Ancak böyle bir piyasa ekonomiyi bağrında barındırabilecek, piyasa ekonomisi ancak böyle sağlıklı ve etkili işleyebilecek, büyüyebilecek ve kamu ekonomisine, bütçeye, reel ve yeterli kaynak yollayabilecektir.

Katma Değer Odakları : İşletmeler

            Ekonominin hücreleri ve piyasanın temel unsurları olan işletmeler, mekan planlaması, teknoloji, kayıt ve hukuk düzeni açısından, özellikle mali hukuk ve vergicilik açısından rasyonalize edilmeli, diğer bir deyişle << yanmış harmanlardan öşür almaya çalışmaktan >> vazgeçilmeli, işletmeler katma değer yaratır hale getirilmelidir.

          Kamu yönetimi mekanizması ve altyapı kararları, bu üretim odakları ve onların yaratacağı katma değer gözetilerek reorganize edilmelidir.

 Büyümenin İlk Kaynağı : Kurulu Kapasite

         Büyümemizin finansmanı, neresinden bakılırsa bakılsın birkaç ana unsura dayalıdır : İlk ve dinamik kaynak, tarımda ve sanayide, kurulu kapasitenin nicelik ve nitelik anlamında sonuna dek kullanılmasıyla elde edilmektedir.

        Kurulu kapasiteden elde edilecek katma değer, gelir ve giderek tasarruf, büyümenin ilk kaynağıdır.

        Geçmişin sermaye birikimini kullanmadan, ekonomideki kurulu kapasiteyi restore etmeden, yeni yatırım yaparak büyüyeceğimizi sanmak yanlışından artık kurtulmalıyız. Yeni yatırımın zevki yerine, varolanı verimli çalıştırma zahmeti tercih edilmelidir.

Saklananı Çıkarmak Zamanı

         Büyümenin finansmanından ikinci kaynak, yığılmayı çözmektir. Çeşitli amaçlarla elde tutulan altını ve parayı durağan halinden kurtarıp, yatırıma ve üretime akıtabilmek gerekmektedir. Ancak, bunun temel şartı, işletmelerin aldıklarını geri verecek verimli ve karlı bir yapıya ulaşmaları, ulaştırılmalarıdır.

Ekonomi Dışı Kaynaklar       

          Ülkenin üretim sistemi, aldığını tümüyle geri verebilecek doğurgan bir yapıya ulaştığında dış borçlanma kapıları açılacak, yabancı sermaye ülkeye rağbet edecektir. Siyasi ve ekonomik kararlılık ve hedeflilik, bu durumu etkileyen en önemli etken olacaktır. Bu arada bir tarihi korku, yabancı sermaye sömürüsü korkusu, << kendimize güvenle >> aşılmalıdır. Bugün yabancı sermayeden değil, yoksulluktan korkmalıyız. Unutulmamalı ki, << Kırk hırsız bir yoksulu soyamamıştır >>.

Bir Özel İmkan

           Ekonomik büyümemizin tam 20 yıldır dayandığı, ama hep de görmezlikten geldiği temel öğedir işçi dövizleri…

          20 yılda 30 milyar dolar… Hemen hemen uluslararası borçlanmamız kadar. Ancak, döviz gelsin de nasıl gelirse gelsin değil, << Döviz gelsin, karşılığı para da yatırım olsun, >> demenin zamanı gelmedi mi?

          Uyuyarak ancak bebekler büyür…

 Nasıl Dolaşmalı?

          Tarımsal ve sınai kurulu kapasiteden elde edilen tasarrufları, altın ve para cinsi yığılmaları ve işçi dövizlerini hep yanlış yoldan dolaştırdık durduk… Bunları bankaların pahalı kasalarından geçirip yatırıma yolladık. Kaynakları pahalılaştırmakla kalmadık, yatırım için özkaynak bulamaz, banka paralarını, emanet paraları özkaynak yapar olduk. Sermaye piyasasının faziletini unuttuk…

        Hem işletmelerimiz yatırımın riskini yok edip orada kalacak özkaynaktan yoksun oldu, hem de tasarrufçumuzu yatırımla tanıştırmadık. Hisse senedini unuttuk… Bu konuda derler ki, işletmemiz kar, vermiyor temettü dağıtmıyor. İşletmelerin karlı olmadığı yerde, banka parayı nereye satar ki? Nasıl yapmışlar, niçin yapmışlar? Her 6-7 Japondan biri, her 7-8 Avrupalıdan biri hisse senedi sahibi olmuş… Onlara sorarsanız, “liberalizmi libere ettik” diyorlar.

            Bir bildikleri var dersiniz?

 Parayı Zaptetmek – Deliyi Zaptetmek

           Derler ki, parayı zaptetmek, deliyi zaptetmekten zordur. Herhalde öyle ki, bizim buralarda paralar durmadan piyasaya çıkıyor. Çıkıyor da, insanları soyuyor, piyasanın ahlakını bozuyor. Piyasa kararları şaşıyor. Özetle, büyüme sürecinde parayla mal arasındaki ilişkiyi hiç koparmamak gerekiyor.

 Kıssadan Hisse…

          Atalar sözüdür, “Çekişmeyince, pekişilmez”. Ekonomik büyümemiz adına, yıllardır kendi kendimize çekiştik durduk… Biliyoruz ki, bu konuda Türkiye ekonomisi artık mutlaka pekişecek ve layık olduğu yere mutlaka gelecektir.

FAKTÖR PİYASALARINDA REKABET KOŞULLARI

Dr. Cemil ÇAKMAKLI

 

• GİRİŞ

Bu konferans davetini aldığımda, liberal düzen, piyasa ekonomisi ve rekabet kavramları ve bu sistem ve kavramların ülkemizdeki serüveni konularından yeniden düşünme fırsatı buldum.

Yeniden diyorum; çünkü uzun yıllar önce 1970’lerde piyasa ekonomisi konusunda teorik çalışmalar, 1980’lerde Kurucu Mecliste ve 1982 Anayasasının hazırlanmasında yasal boyutlu çalışmalar ve önermeler yapmıştım.

Konferans konumuzun başlığı; “ Faktör piyasalarında rekabet koşulları”nı irdelerken; liberal düzeni, piyasa ekonomisini, bunun içinde faktör piyasalarını geniş açıdan sistemsel ve kavramsal boyutlarıyla ele alırsak; rekabet konusunu daha sağlıklı bir zemine oturtabileceğimizi düşünüyorum.

Rekabet konularını, özellikle rekabet hukuku konularını, kurulunuzun değerli yayınlarından bu arada Perşembe Konferansları metinlerinden izliyorum. Bu yayınları Kurulunuzun Başkanı –otuz yıllık dostum- Sn. Müftüoğlu lütfedip bana da ulaştırıyor.

Bu yayınlar bana sadece değerli görüşler taşımıyor. Bir de rekabet konusunda çalışanların isimlerini ve biyografilerini de taşıyor. Bu yüzden bu salondaki pek çok kişiyle, fiziken tanımasam da biyografik olarak tanışıyorum. –Bu tanışıklığın rahatlığı içinde; konuşmamda, hoşgörü göreceğimi bilerek- çekincesiz ve atak değerlendirmeler ve yorumlar yapabilirim.

Gerçekten ülkemizin –özellikle ekonomimizin- içinde bulunduğu olumsuz koşullar; bu konuları naif değerlendirmelerle değil, atak ve acil yargılamalarla ele almamızı gerektiriyor.

Çünkü bugün; liberal düzen piyasa ekonomisi ve rekabet konularındaki kavramsal yanlışlarımız, bu yanlış kavramların doğurduğu uygulama yanlışlarımız ülkemizi kasıp kavuruyor.

Dilerseniz; nedir bu liberal düzen diye sorarak başlayalım.

 

• Nedir Bu Liberal Düzen?

 Nedir bu liberal düzen; hangi kesitlerden oluşmaktadır, ne işe yaramaktadır. Önce bunları ele alalım…

Liberal düzen, bir beraber yaşama düzenidir ve kabaca aşağıdaki matriksteki alt düzenlerden ve kesitlerden oluşmaktadır.

 

Alt Düzenler   Kesitler	Liberal Sosyal Düzen	Liberal Ekonomik Düzen		Liberal Politik Düzen
Liberal Devlet	Liberal Sosyal     Devlet	Liberal Kamu Ekonomisi ve                                            Liberal Bütçe		Liberal Parlamento ve Hükümet
Liberal Kurumlar	Toplumsal Örgütler	Piyasa Ekonomisi (Kurumlar)	Faktör Piyasaları (Uluslararası Rekabet)	Politik Kurumlar   (Siyasi Partiler)
			Ürün Piyasaları (Fiyat Rekabeti)
Liberal        Bireyler	Özgürlükçü Birey	Girişimci Birey		Katılımcı Birey

 

• Özgür, Girişimci, Katılımcı Bireyiniz Var mı?

 Liberal düzenin kesitsel temelinde liberal birey vardır. Bu birey diğer kesitlerin; liberal kurumların ve liberal devletin oluşmasındaki temel unsurdur. Liberal bireyleriniz yoksa, liberal düzeniniz olmaz.

Liberal birey; sosyal anlamda özgürlükçü, ekonomik anlamda girişimci, siyasi anlamda katılımcıdır. Özgür, girişimci ve katılımcı bireyiniz varsa gerisi gelir.

Sivil toplum örgütleriniz de, piyasa ekonomisi kurumlarınız da, siyasi kurumlarınız da oluşur.

Liberal parlamento, liberal bütçe –neki liberal bütçe denilmeye, biraz sonra açacağız liberal sosyal devlet Almanca deyimiyle “so wie so” – zaten- oluşur.

• Gelelim Liberal Kurumlara,

Liberal sistemin orta yerinde Liberal Kurumlar yer almaktadır. Liberal sistemin işleyebilmesi için Liberal bireylerce, sosyal anlamda sivil toplum örgütlerinin, ekonomik anlamda piyasa ekonomisi kurumlarının, politik anlamda siyasi partilerin kurulması, geliştirilmesi gerekmektedir.

Bu kurumlar; Liberal bireylerin enerjilerinin, sinerjik boyuta çıkarılmasını sağlayan önemli varlıklardır. Varlıklardır diyorum, çünkü kendi kişilik ve kimlikleri olan canlı sistemlerdir. Liberal Kurumlar varlıkları için gereken enerjiyi Liberal bireylerden alırlar. Liberal bireyleriniz yoksa, Liberal kurumlarınız da yoktur.

 Peki; Liberal Devlet Nasıl Oluşur?

Liberal Devlet, Liberal bireylerin ve kurumların var olduğu ortamlarda, onların isteğiyle oluşur, sahipliği ve denetimiyle yaşar. Giderek; bireyi güçlendiren devlet, devleti güçlendiren birey kültürü doğar. Bunlar çayla, şeker gibi birbirinin içinde erir, yeni bir kimyada “ kamu lezzeti” oluşur. Bireyler, kurumlar, devlet hem birbirleriyle, hem kendilerini oluşturan alt unsurlarla kopuksuz bir biçimde bağlanarak yeni bir sistem, yeni bir organizma oluştururlar.

• İşte Bu “ Kamu” dur.

 Kamu; beraber yaşama düzeni, yeni bir organizmadır. Hücre, organ, insan ilişkisi gibi. İnsan; hücrelerin birbirleriyle ve organlarıyla; organların organlarla ve onların hücreleriyle; sonsuz sayıda akımsal bağlantı ve hiyerarşisiz birliktelik ilişki kurmasıyla oluşan bir sistemdir. Ne hücrelerin birbirlerine önceliği sonralığı vardır; ne organların önemliliği önemsizliği vardır. Öncelik ve önem; beraber yaşama ve sinerjik bir sistem olmaktır.

Liberal birey, liberal kurumlar ve liberal devlet birlikte; işte böyle bir beraber yaşama düzeni ve bir organizma oluştururlar.

Liberal düzenin yok edicisi; kendine önem vermeyen ve kendini korumayan; tembel ve arayışsız, başkalarıyla bağlantısı ve ortak çözüm buluşması olmayan bireylerdir.

Tersine; sosyal alanda özgürlükçü, toplumsal örgütlerle ilişkili, sosyal devletten yana; ekonomik alanda girişimci, piyasa ortamının koruyucusu; vergisine ve liberal devlet bütçesine katkılı; siyasal anlamda katılıcı, siyasi partilerle ilgili; parlamentosunu izleyen bireyler liberal sistemin teminatıdır.

Liberal sisteme, çevrimin bir başka noktasından, yani devlet tarafından yaklaşıldığında; devlet bireyleri ve kurumları kendi varlık sebebi olarak kavramalı, bireysel ve kurumsal özgürlüklere girişimciliğe ve piyasa kurallarına, siyasi katılıma ve partilere – beraber yaşama anayasası çerçevesinde sahip çıkmalıdır.

Hukuku objektif ve hızlı, bütçesi denk, harcamaları hızlı ve verimli yeni hukuk ihtiyaçları yerel ve evrensel doğru değerleri hızlı karşılayan kısaca parlamentosu doğru ve verimli çalışan bir devlet liberal devlettir. Liberal devletin konumuzu ilgilendiren özelliklerini daha sonra yine ele alacağız.

Gerek birey bazında, gerek kurumlar, gerek devlet bazında liberal davranışların kesiksiz bir bütün halinde bulunması esastır. Yoksa; liberal sistem oluşmaz ve işlemez.

• Liberal Ekonomik Sistemin Yol Arkadaşı; REKABET…

 Liberal sistemin ekonomik kesitinin; girişimci bireyin, piyasa ekonomisinin ve liberal devletin oluşum sürecinde bir yol arkadaşı var. Onun adı REKABET.

Piyasa ekonomisinin geçirdiği süreçlerle, rekabetin geçirdiği süreçler birbirini izlemektedir.

Bu salonda bulunan Rekabet Kurumu mensuplarının çok yakından bildiği süreçlerden ben iki noktayı dikkatlere getirmek istiyorum.

Liberal filozofi ve pragma; ikinci dünya harbi esnasında Amerika’dan Avrupa’ya doğru askeri destekli bir ihraca konu olmuştur. İkinci büyük harpten sonra; Alman Anayasası, İtalyan Anayasası hatta Japon Anayasası Amerikan Anayasası kuvvetleri nezaretinde şekillenmiştir.

Bu anayasal şekillendirme esnasında bu ülkelerin ekonomileri de Amerikan dokulu piyasa ekonomisinden nasiplenmişlerdir. Amerikan piyasa kurum ve kuralları bu ülkelerde yerleşmeye başlamıştır.

Rekabet kurum ve kuralları da bu zorunlu ihracat içinde yer almıştır. A.B.D.’de Sherman yasalarıyla başlayan Rekabet kural ve kurumları da Avrupa’ya ayak basmış, daha sonra, ülkelerin kendi pratikleriyle gelişmiştir. Nihayet Avrupa Topluluğunun üye ülkelerinin ilişkilerini düzenlemede Rekabet, dayatmaç yerini korumuştur.

Sonuç olarak; dünyada piyasa ekonomisi süreçleriyle, rekabet hukuku ve uygulamaları birbirini izlemiştir. Bazen, istekli örnek almalarla, bazen dayatmalarla, zorunlu ihraçlarla bu süreç devam etmektedir.

Günümüzde, liberal düşüncenin piyasa ekonomisi, Neoliberalizm adıyla ihraç edilmektedir.

• Bir Çağdaş Paradigma; Neoliberalizm

 Neoliberalizm günümüzde tersi düşünülemez, olmazsa olmaz bir paradigmadır. Ayrıntıları bile tartışılamaz, yerel sentezler bile yapılamaz bir “tabu”dur Neoliberalizm…

Dört temel önermesi var Neoliberalizmin,

• Ticareti ve üretimi serbestleştir
• Ekonomiyi dışa aç
• Fiyatları kayıtsız şartsız piyasa belirlesin
• Oluşacak enflasyonu düşür
• Kamusal mülkiyet bırakma, özelleştir

Hedefsel olarak, soyut olarak bu önermelere katılmakta bir sakınca yok.

Sakınca; bu hedeflere; liberal altyapı oluşturulmadan ulaşılmaya çalışılmasında…

• Peki, Nedir Liberal Altyapı?

 Daha önce arz etmeye çalıştım. Liberal felsefenin kişilerde, kurumlarda ve en önemlisi devlette yerleşmesi, en önemli altyapıdır.

• Peşisıra; bu yerleşmeyi sağlayacak; kavramlar, yasal normlar ve kurumlar oluşturulmalıdır. Yoksa kavram kaosu, sosyal iletişimsizliğe dönüşecektir.
• Ekonomik veri tabanının sağlıklı oluşturulması, vazgeçilmez bir altyapı öğesidir. GSMH, emisyon ihtiyacı, enflasyon yöntem ve hesaplamaları gibi verilerin yokluğu ekonomik kaos getirecektir.
• Mevcut ekonomik yapı ve mali alışkanlıkların saptanması ve dönüşüm stratejilerinin belirlenmesi çok önemli bir diğer altyapı unsurudur.

Bu altyapının oluşturulmaya başlanması, bulunduğumuz zaman ve yere göre sentezlenmesi ve dönüşüm stratejileri geliştirilmesi ve bunların yönetimiyle piyasa oluşturulması en sağlıklı yoldur.

Genellenmiş hedefleri apar topar uygulamaya kalkmak, kriz ve kaos doğuracak; kriz ve kaosu daha dayatmacı yöntemlerle aşmaya çalışmak, değil liberal beraber yaşamayı hiçbir beraberliğe imkan vermeyecektir.

İşte; ikinci dünya savaşından beri, belli zorlamalarla ihraç edilmeye çalışılan liberal sistem, bugün Neoliberalizm adı altında; kendi altyapısını kuramamış, kavram ve sistemlerini oluşturamamış korunmasızlara ihraç edilmeye, servis edilmeye çalışılıyor.

Uzak Asya’dan Güney Amerika’ya uzanan bu ihraç sürecinde, ülkemizde önemli bir alıcı haline dönüşmüştür.

Doğrusu bu ya; bu hazır alıcılık bana hüzün veriyor. Oysa; kendi altyapısını oluşturmuş kendi sentez gücüyle bir sistem oluşturmuş, genel geçerli kuralları reddetmeden dünyayla köprü kurabilmiş bir liberal devlete sahip olmayı, liberal bir toplumun liberal bireyi olmayı ne çok isterdim.

Ancak; buna, bugün de geç değil. İhtiyaç sürüyorsa, başlangıç için gün bugündür.

• İşe Kavramlardan Başlamak

 Bence işe piyasa ekonomisi kavramlarından başlamalı. Önce, piyasanın faktör piyasaları ve ürün piyasaları boyutlarını ele almak, iki farklı piyasayı ayrıştırmak, piyasa anlayışımızı geliştirmek ve netleştirmek gerekmektedir.

Esasen; piyasa kavramları ve hukuku netleşmez ise sizin faaliyet konunuz olan “Rekabet” kavramı da sağlam bir zemine oturmaz.

Piyasa ekonomisi genel olarak; arz ve talep mekanizmalarıyla çalışan, büyüklüğü GSMH ile ölçülen, bir sistem olarak anlaşılır. Ancak piyasanın; dokusal özellikleri irdelenmez, ayrıntılar incelenmez ve hukuki normlara dökülmez, kurumları oluşturulmazsa piyasalar işlemez ve kendilerinden beklenen işlevleri yerine getiremez. Şimdi öncelikle piyasanın iki dokusunu ele alalım, Faktör piyasalarını ve Ürün piyasalarını inceleyelim.

• Faktör Piyasaları, Ürün Piyasaları

 Piyasa dokusunu çok iyi bilmeyenler veya piyasa ezbercileri piyasayı tek dokulu zannederler, Faktör ve Ürün piyasalarını ayırmazlar… Ve çok yanılırlar. Piyasa ekonomilerinde; iki ayrı piyasa iç içe çalışır.

Faktör piyasaları; emek sermaye, doğal kaynaklar ve müteşebbis gibi temel ekonomik faktörlerin üretilmelerini sağlayan piyasalardır. Ürün piyasaları ise; ara malı ve nihai mal üreten faktör piyasalarının sunduğu faktörleri kullanan piyasalardır. Ürün piyasaları kurallı rekabetle çalışırlar. Eğer faktör piyasalarını iyi düzenleyemezseniz ürün piyasaları işlemez.

Ürün piyasaları; ulusal fiyat rekabetini değil, uluslar arası fiyat ve kaliteyi baz alırlar. Bu piyasalar kamusal nitelik taşırlar. O yüzden bütün ulusal ekonomiler; ekonomilerini alın tahtasına;

“Faktör fiyatları minimizasyonu,

Faktör kaliteleri maksimizasyonu”

 Temel hedef olarak yazarlar ve faktör piyasalarını düzenler.

Çünkü eğer bir piyasanın ucuz ve kaliteli faktörleri yoksa; ucuz ve kaliteli ürünleri olamaz. Ekonomilerin uluslar arası rekabet gücü oluşamaz. Faktörlerde maliyet ve fiyat minimizasyonu ve kalite; klasik nihai ürün piyasalarındaki rekabetle sağlanmaz. Uzun vadeli milli programlarla ve stratejilerle sağlanır.

Örneğin; emek piyasası rekabetle değil; temel kültür, milli eğitim, istihdam stratejileri ve insani hukukla oluşur ve öyle çalışır. Klasik rekabetle; kaliteli ve verimli emeğe ulaşılamaz.

Yine; sermaye faktörünün oluştuğu mali piyasaları; özkaynak ve kredi piyasalarına dönüp baktığımızda aynı gerçekleri görürüz. Mali piyasalardaki borç verebilir fonları kamusal faktör saymayanlar onu ürün zannederler, rekabetle kuralsız sınırsız faiz belirlemeye çalışırlar.

• Ama; Rekabetle Faiz Belirlenmez…

 Baştan söylemiştim; bazen “atak” değerlendirmeler yapabilirim diye işte onlardan biri… Bizim ülkemizde son yıllarda, ürünle faktörü ayıramayanlar, serbest piyasa goy goylarıyla para piyasalarını altüst ettiler. Merkez Bankası kimliğini ve politikalarını karmakarışık ettiler, bankacılık sistemini altüst ettiler. Bankacılığı, bankerliğe dönüştürdüler ve Devleti; istediği gibi faiz belirleyebilir hale getirdiler. Bütün bu sonuçlarda; milli tasarrufları ve borç verilebilir fonları ürün zannetme kavramsal yanlışlığı vardır…

Oysa; bütün piyasa kavramları oturmuş ekonomilerde rekabetle faiz belirlenmiyor. Avrupa Birliği Merkez Bankası da, FED’de faizi belirliyor  –özellikle kısa vadeli faizleri- arz edici bankalara ve talep edicilere yol gösteriyor.

Çünkü “borç verilebilir fonlar”, her ürünü ilgilendirir, bunları elde eden herkes istediği gibi alıp, satamaz; istediği fiyatı koyamaz; talep çok diye istediği fiyatı koyamaz. Bunlar kamusal mallardır; devleti değil, bireyi değil, ortak düzenin ortak yararını “kamu”yu ilgilendirirler.

Doğal kaynak piyasaları ve temel girdi piyasaları da, her ürünü, her üreticiyi, her tüketiciyi ilgilendiriyorlar; nihai mal maliyetine kaçınılmaz olarak giriyorlarsa; bunlar da kamusal mal olarak ele alınmalı; faktör piyasaları kurallarına göre düzenlenmelidir. Bu konudaki kurallara ve rekabet anlayış ve yaklaşımına daha sonra geri döneceğiz. Konu başlığımız “Faktör Piyasalarında Rekabet” konusunu sonuca doğru ele alacağız.

Bu arada; bugünkü piyasa ekonomisi anlayışımızın oluşması sürecinde, özellikle piyasa anlayışına yasal form arayışı esnasında 1980’li yıllarda yaşadıklarımı sizinle paylaşmak istiyorum…

• 1980’de Piyasa Normu Arayışları

 Bendeniz 1980 Kurucu Meclisinin Danışma Meclisi kanadında üyeydim. Bütçe komisyonu yönetiyorduk. O yıllarda; Anayasanın yanısıra pek çok yasal temel atılmıştır. Bankacılık Yasası, SPK Yasası, daha sonra yasalaşan KDV, rekabet hukuku vs. gibi temel yasal düzenlemeler o günlerde ele alınmıştır.

Bizde bir grup arkadaşla, piyasa ekonomisine sistematik bir yaklaşımda bulunmak, parça, bölük yaklaşımları bütünleştirmek istiyorduk.

Temel yaklaşımımız; 1960 Anayasasının “ Karma Ekonomi” yaklaşımının yanlış olduğu, iktisat literatüründe Karma Ekonomi diye bir sistem olmadığını bunun Piyasa Ekonomisi düzenlemeleriyle yer değiştirmesi biçimindeydi.

Diyorduk ki; Anayasalar orta vadeli belgelerdir. Ekonomik sistem de içermelidirler. Karma Ekonomi bir sistem tanımı değildir. Piyasa ekonomisi tanımını Anayasa’ ya yerleştirelim.

Anayasa’ da ekonomik düzen tanımlansın. Ekonomik düzenlemeler, Anayasa’ nın orasında burasında yer almasın. Ekonomik ve Mali hükümler diye yeni bir bölüm açalım, ekonomik sisteme ilişkin düzenlemeler orada bir bütün halinde toplansın.

Piyasa ekonomisini de şu çerçevede tanımlayalım;

• Piyasanın; faktör piyasaları kesitini; kamusal görev alanı olarak tanımlayalım
• Ürün piyasalarının ise; arz tarafını standartların tanımlamasıyla, talep tarafını tüketicinin korunmasıyla ilişkilendirelim.
• Ürün piyasalarında rekabeti koruyacak düzenlemeleri getirelim.

Bütün bunları; “Ekonomik ve Mali Hükümler” başlığı altında 7 madde de toplayarak önerdik.

Sonuçta; ya biz iyi ifade edemedik, ya anlaşılamadık;

• 1982 Anayasasında Karma Ekonomi deyimi kaldı
• Ekonomik ve mali Hükümler diye bir bölüm açıldı ama 7 maddeden bir tek madde girdi, piyasa ekonomisi tam tanımlanamadı
• O madde de, zannediyorum, ya 164, ya 167.madde “Devlet, sermaye, mal ve hizmet piyasalarını kurar, rekabeti korur vs.” gibi geçti ve Anayasa’ da yer aldı.

Sonuç olarak; bizim piyasa ekonomisi sistemimiz tam bir Anayasal dayanaktan yoksun biçimde oluşturulmaya çalışıldı. Geçmiş, yirmi yılda bu eksiklik; gerek kurumsal oluşumlarda, gerek kamuoyunun değer yargılarında büyük boşluklar, yaralar açmıştır. Bugünkü; kavram ve uygulama kaosu doğmuştur.

Piyasalaşma tamamlanamamıştır. Çünkü kavram ve sistem yaklaşımı yoksa kurumsallaşma yoktur. Ne birey, ne kurumlar, ne devlet ne yapacağını bilemez.

Nitekim öyle de oldu; herkes kendi anladığını, piyasa diye savundu.

• Bireyler, kuralsız başarıları,
• Kurumlar ve aileler, tekelleşmeyi,
• Devlet, istediğini yapabileceği ortamı,

piyasa zannetti.

İşte bu güne geldik. Sonuç ortada… Dağıtmadan; bu dağınıklığı biraz daha açalım. Mesela; Özelleştirme ve Devlet-Piyasa ilişkileri kavramlarını bu bağlamda irdeleyelim.

• Piyasalaşma Tamamlanmadan, Özelleştirme Olmaz.

 Özelleştirme; üretimde, devlet mülkiyetinin bireysel veya toplumsal mülkiyete dönüştürülmesidir.

Devletin; üretimde kalması bireyle rekabet etmesi, girişimcilikte haksız rekabettir. Devlet üretim mülkiyetini bireylerine yükler. Bunu yaparken de; doğru bir piyasa sistemi kurar.

Önce; faktör piyasaları düzenler; girişimci temel faktörlerle dünya fiyatları ve kalitesinde kavuşur. Alır bunları; yaratıcı, iyi yönetici, iyi satıcı niteliklerini ekler. Pahalı ve kalitesiz temel faktörlerle; ne devlet işletmesi, ne özel girişimci baş edebilir.

Sonra; devlet, bireysel tekelleşmeye değil, toplumsal üretim mülkiyetine dayalı özelleştirmeyi hedefler.

Bu bozuk faktörlerle; daha çıplak deyişle; dünyanın 5-6 katı reel faizlerle, dünyanın 3 katı enerji fiyatıyla işletilmeye çalışılan piyasada özelleştirme olmaz.

Özelleştirme de çözüm zannedilerek topluma vakit kaybettirilir, kaynak kaybettirilir.

• Devlet Piyasasının Üstünde Değil, İçindedir.

 Ülkemizde; piyasa kavram, norm ve kurumlarının oluşturulmamasının en önemli sonucu devlet – piyasa ilişkilerinde ortaya çıkmış, kendini piyasanın içinde değil, üstünde gören devlet yarım yamalak işleyen piyasamızı yıkmıştır.

Devlet; faktör piyasalarını düzenler, ürün piyasalarını denetler, oluşan katma değerden yani GSMH’ dan vergi ve benzeri düzenlemelerle pay alır. Kendisi oyunun tarafı değildir. Örneğin istediği fiyatlarla para piyasalarına girip, fon toplayamaz. Toplarsa böyle olur; minimize etmesi gereken faizi bozar; toplarsa piyasa üreticilerine gerekli fonları alır, onları verimsizliğe sevk eder, piyasa kurumlarını da fonsuz bırakır, kurutur.

Devlet; mülkiyeti ve yönetimindeki bankalara bedelini vermeden “görev veremez” verirse onlara piyasayı bozdurur.

Devlet vergiyi bile piyasasından; kaynakları daha iyi dağıtma gerekçesiyle alır. Vergi piyasayı bozmamalı, piyasanın ve toplumun geleceğini koruma gerekçesiyle alınmalı… kamusal verimlilik, bireysel verimliliğin mutlaka üstünde olmalı. Bireysel verimlilik enerjikse; kamusal verimlilik Sinerjik olmalı… sinerji, enerjiden büyüktür çünkü…

Buraya kadar liberal sistemi ve onun gelişimini, kesitlerini, alt düzenlerini; piyasa ekonomisini, faktör piyasalarını, ürün piyasalarını devlet – piyasa ilişkilerin vulgarize ederek arz etmeye çalıştım. Arada da rekabetin liberal sistemle beraber evrildiğini, geliştiği ülkelerden birlikte servis ve ihraç edildiğini ifade ettim.

Demeye çalıştım ki; bu altyapıyı konuşmadan rekabeti ve faktör piyasalarında rekabeti konuşmalıyız. Şimdi rekabete daha yakın bakmaya çalışacağım, önce ülkemizdeki mevcut rekabet pratiğimizi –bağışlarsanız siz uzmanlara, siz yetkililere karşı cüret ederek- konuşmaya çalışacağım.

• Rekabetin Neresinde Duruyoruz?

 Evet, rekabetin neresinde duruyoruz… Yirmi yıldır piyasa, piyasa diyen, son 4 yıldır Rekabet Yasası sahibi bir ülke olarak rekabetin neresinde duruyoruz.

Öncelikle diyorum ki; piyasa tanımları netleşmeden rekabetin işi zordur, o zorlukları yaşıyoruz. Bu yüzden bu işin bilimsel uzmanları ve yasal sorumluları olarak siz Rekabet Kurumu mensupları piyasa ekonomimizin netleşmesine, kavramsal, hukuksal ve kurumsal olarak netleşmesine lütfen ön ayak olunuz, bu probleme sahip çıkınız. Çünkü bu işi en çok siz, düşünüyor, tartışıyorsunuz. Piyasanın sağlıklı kurulmasına ilişkin bilgi ve ilgi sizlerde zaten var.

Bu toplantıları ve sonrasında yaptığımız yayınlarla bu işi zaten yapıyorsunuz. Ama daha sonuca götürücü çalışmaları, örneğin yasal çalışmaları öne alın, önermelerde bulunun.

• Rekabetin Ötesinde…

Bana göre; mevcut teşebbüsler arası ilişkileri içeren rekabet uygulamalarının ötesinde bir şeyler var bizim ülkemizde. Rekabet bozucu temel şeyler var. Teşebbüslerarası rekabet düzenleme ve denetlemelerinden önce onları konuşalım.

Bana göre; devletin piyasa bozucu davranışları, sizin görevlisi olduğunuz rekabetin korunmasına doğrudan zarar veriyor.

Sizin kanununuzdaki teşebbüs tanımını aynen okuyorum. Kanununuz; teşebbüs için “piyasada mal ve hizmet üreten, pazarlayan satan gerçek ve tüzel kişilerle; bağımsız karar verebilen ve ekonomik bakımdan bir bütün teşkil eden birimler” diyor.

Biraz önce verilen arada, Sayın Bakanınıza; değerli dostum Müftüoğlu’ na sordum. “bağımsız karar verebilen ve ekonomik bakımdan bir bütün teşkil eden birim” ne demek diye…

Acaba bu “devlet” olabilir mi? Bunların rekabet bozucu davranışları, piyasayı berhava edici tek taraflı faiz ilanları görev alanınıza girebilir mi? Biraz gülümseyerek söylüyorum tabii, teşebbüs tanımına “devleti” de sokma önermeme…

Ancak; piyasayı bozan devletin kendisi. Buna bir çare lazım. Bir diğer konu; bugün, rekabetin ana unsurları firmaların, sizin deyiminizle “teşebbüslerin” içine düştüğü acıklı durum.

Teşebbüslere, mal ve hizmet üretimine dayalı reel piyasa ortadan kalkmış spekülasyon piyasa ortamını yok etmiş, “teşebbüs” leri yani sizin, rekabetçilerin ana uğraş birimlerini yok etmiş… Bu firmalar yoksa, rekabet zaten yok. Sizin işiniz Rekabeti düzenlemenin varlık sebebi bu firmalar…

Saha yok olmuş, oyuncular ölmüş, Merkez Hakem Komitesi ne yapar. Ne iş yapar?

Bu yüzden; lütfen teşebbüslerinize sahip çıkın, onları yaşatacak ortamın yani piyasanın sağlıklı biçimde kurulması gayretlerini birincil ilgi alanı haline getirin.

• Konu Başlığına Geri Dönersek

Evet, konu başlığımıza geri dönersek; kısa ve kestirme önermelerde bulunalım. Çünkü çok geniş bir tur attık. Dilimizin döndüğü, aklımızın erdiğince rekabetin etrafında döndük durduk.

Faktör piyasaları düzenlemelerinde ve uygun koşulların oluşturulmasında birinci iş; düzenleyicinin düzenlenmesidir.

• Düzenleyiciyi Düzenleyelim

 Faktör piyasaları düzenlenmeden, ürün piyasaları düzenlenemez. Ürün piyasalarının unsurları “teşebbüs”ler yaşayamaz. O halde; faktör piyasalarını düzenleyecek devletin öncelikle “Liberal Devlet” formuna ve sorumluluğuna kavuşturulması gerekmektedir. Liberal Devlet piyasa bozmaz. Örneğin tek taraflı faizlerle piyasaya girmez. Liberal devlet için gerekli anayasal ve yasal önermeler bir başka konuşmanın konusu kuşkusuz.

• Faktör Piyasalarını Nasıl Düzenleyelim?

 Önce şunu söyleyeyim. Bir ekonominin faktör piyasaları genellikle yerel rekabetle değil, uluslararası ölçüt ve hedeflerle düzenlenir. Faktör piyasalarının; ürün piyasalarındaki rekabeti güçlendirecek, onlara faktörleri minimum fiyatla ve maksimum kaliteyle ulaştıracak ve bu yolla; ürün rekabetinin yolunu açacak, biçimde düzenlenmesi gerekmektedir. Temel düşüncemiz; faktör piyasalarının kamusal olduğu ve uluslararası ölçütlerle düzenlenmesi gerektiğidir.

Şimdi konu somutlaşsın diye temel faktörlerin bazıları üzerinde düşüncelerimizi söyleyelim. Tabii bu piyasaları ayrıntıları ile burada konuşmak mümkün değil. Sadece bazı somutlamalar yapalım. Konu biraz açıklığa kavuşsun.

Emek piyasamız; üretim sorumluluğu, bilinci ve tutkusu olan kültür ve eğitim sistemine oturmalıdır. Burada rekabet; bireylerin vasıf dokularını geliştirme konusunda birbirleri arasındaki rekabettir. Emek arzı; meslek modifikasyonları netleştirilerek ve zamanın ihtiyaçlarına göre geliştirilerek düzenlenmelidir. Emek talebi; ancak böyle bir zeminde gelişebilir.

Ücretin üzerinde; kamusal verimsizlik bindirmeleri, faaliyeti içermeyen gereksiz yasal mali yükümlülükler olmamalıdır.

Sermaye faktörünü veren Mali Piyasalarımıza dönüp bakalım.

Teşebbüslerin özkaynak ihtiyaçlarını veren borsalar; rahat girilebilen sadece sermaye verenin değil, alanın da korunduğu bir yaklaşımla düzenlenmelidir. Enstrümanları çeşitlenmeli spekülatif oyun alanı olmaktan çıkarılmalıdır.

Mali piyasalarımızın ödünç veren tarafı; yani bankacılık sistemi yeniden düzenlenmelidir. Bankacılık, mülkiyet olarak toplumsal, fonksiyon olarak kamusal bir sistemdir. Devletin bankası olmadığı gibi kişilerin de bankası olmaz. Kişisel para kurumunun adı “banker”dir. Ülkemizde bankacılık adı altında bankerlik yapılmaktadır. Merkez Bankası’nın rolü yeniden tanımlanmalı, faizi minimize eden vade yaratan Merkez Bankacılığı anlayışı yerleştirilmelidir.

Doğal kaynak piyasalarımızın yeniden düzenlenmesinde en önemli unsur, temel faktör olan topraktır. Toprak; özellikle kentsel topraklar; gelir bölüşümünü bozan, ekonomide kaynakların yönünü üretimden spekülasyona doğru çeviren bir rant kaynağına dönüşmüştür. Toprak, spekülasyon aracı olmaktan çıkarılmalıdır.

Müteşebbis; “başkalarından farklılaşan zengin”anlayışında olmamalı, kamusal misyonu olan bir üretim görevlisi anlayışına doğru değişmelidir…

Temel girdilerden enerjinin üretim ve dağıtım sistemi “dünya seviyelerinde enerji maliyeti” hedefi ile yeniden yapılanmalıdır.

Görülüyor ki; faktör piyasaları bir ekonominin ve piyasanın belkemiğidir. Faktör piyasalarını düzenleyemeyen; ürün piyasalarını düzenleyemez. Verimsiz çalışan ve pahalı ve kalitesiz faktör üreten; faktör piyasaları ürün piyasalarını yok eder, teşebbüslerin yerel uluslar arası rekabeti de kendiliğinden yok olur. Rekabet adına konuşulacak bir şey kalmaz.

Hepinize saygılar sunuyorum.